فرانک گری در گذشت | وداع با معمار «بیلبائو افکت» و حجمهای سیال فلزی
وداع با معمار «بیلبائو افکت» | فرانک گری
فرانک گری، معمار کانادایی – آمریکایی و یکی از تأثیرگذارترین چهرههای معماری معاصر، در ۵ دسامبر ۲۰۲۵ در سن ۹۶ سالگی در خانهاش در سانتا مونیکا درگذشت. علت درگذشت او عارضهای تنفسی اعلام شد.
نام او با ساختمانهایی گره خورده که مرز بین مجسمه و معماری را از نو تعریف کردند؛ از موزه گوگنهایم بیلبائو تا سالن کنسرت والت دیزنی در لسآنجلس. بسیاری از منتقدان، او را مهمترین معمار نیمهٔ دوم قرن بیستم و آغاز قرن بیستویکم میدانند.
این مقاله، به مناسبت درگذشت این معمار بزرگ، نگاهی فشرده و روایی به زندگی، اندیشه و مهمترین آثار او دارد؛ متنی مناسب برای معرفی فرانک گری به مخاطبان فارسیزبان ۲۳گانه.
زندگینامه کوتاه فرانک گری
فرانک اوون گری با نام اصلی «فرانک اوون گلدبرگ» در سال ۱۹۲۹ در تورنتو کانادا به دنیا آمد. در نوجوانی همراه خانواده به لسآنجلس مهاجرت کرد و در همین شهر بود که مسیر حرفهایاش در معماری شکل گرفت.
او در دانشکده معماری دانشگاه کالیفرنیای جنوبی تحصیل کرد و مدتی نیز در هاروارد در رشته برنامهریزی شهری ادامه تحصیل داد، اما خیلی زود دانشگاه را ترک کرد و وارد بازار کار شد. تجربه کار در دفتر ویکتور گروئن، طراحی مبلمان و ساخت سری معروف «Easy Edges» از مقوا، بخشی از سالهای آغازین حرفه او را شکل میدهد.Wikipedia
خانه شخصی او در سانتا مونیکا – بازسازی یک خانه معمولی با استفاده از ورقهای فلزی، حصار فلزی، تخته سهلا و مصالح ارزان – نقطه عطفی بود که توجه جهان معماری را به سمت او جلب کرد و امضای فرمیاش را به نمایش گذاشت.
زبان معماری فرانک گری: میان آشوب و نظم
معماری گری را اغلب «ساختارشکن» یا «دیکانستراکشن» مینامند، هرچند خودش از برچسبها فاصله میگرفت. ساختمانهای او در نگاه اول شبیه تودههایی آزاد، متلاطم و گاه شبیه تکههای کاغذ مچالهشده هستند؛ اما پشت این ظاهر غیررسمی، نظم سازهای دقیق و مهندسی پیچیدهای قرار دارد.
چند ویژگی کلیدی در زبان معماری او:
- پوستههای فلزی سیال: استفاده گسترده از تیتانیوم و فولاد ضدزنگ در فرمهای منحنی و متداخل
- الهام از بدن ماهی و امواج: از دهه ۱۹۸۰ به بعد، فرمهای شبیه ماهی و حرکت آب به یکی از منابع الهام او بدل شد.
- مصالح روزمره در کنار فناوری پیشرفته: از حصار فلزی و تخته سهلا در خانه سانتا مونیکا تا بهرهگیری از نرمافزارهای پیشرفته صنایع هوافضا برای مدلسازی فرمهای پیچیده (مانند CATIA).
- ترکیب دستی و دیجیتال: او تا پایان عمر، ماکتهای فیزیکی دستی را با مدلسازی دیجیتال ترکیب میکرد تا فرمها «لمسپذیر» باقی بمانند.
موزه گوگنهایم بیلبائو؛ تولد «بیلبائو افکت»
موزه گوگنهایم بیلبائو در اسپانیا (افتتاح ۱۹۹۷) شاید مشهورترین اثر فرانک گری باشد؛ بنایی با پوستههای تیتانیومی موجدار که در کنار رودخانه نِروین ایستاده است و به نماد شهر بیلبائو تبدیل شده.
این پروژه فراتر از یک ساختمان، به یک پدیده شهری و اقتصادی تبدیل شد. جهش گردشگری و رونق اقتصادی شهر پس از افتتاح موزه، اصطلاح «بیلبائو افکت» را وارد ادبیات برنامهریزی شهری کرد؛ یعنی تأثیر یک بنای شاخص فرهنگی بر بازآفرینی یک شهر صنعتی.
برای مجلهای مانند ۲۳گانه، تحلیل این پروژه میتواند پیوند جالبی بین معماری، اقتصاد شهری و برندینگ شهری ایجاد کند.
سالن کنسرت والت دیزنی؛ مجسمهای صوتی در قلب لسآنجلس
سالن کنسرت والت دیزنی در مرکز لسآنجلس (افتتاح ۲۰۰۳) یکی دیگر از آثار شاخص گری است؛ حجمی از صفحات فولادی منحنی که به نظر میرسد از دل شهر سر برآورده و به حرکت ادامه میدهد.
درون این پوسته پیچیده، یکی از بهترین آکوستیکهای جهان برای موسیقی کلاسیک طراحی شده است. همکاری نزدیک گری با متخصصان آکوستیک، باعث شد این ساختمان نهفقط از بیرون، بلکه از نظر تجربه شنیداری نیز به اثری مرجع تبدیل شود.
دیگر آثار برجستهٔ فرانک گری
در کنار دو شاهکار شناختهشده بالا، فهرست بلندبالایی از بناهای مهم در کارنامه او دیده میشود:
- خانه رقصان (Dancing House)، پراگ – بنایی اداری – تجاری که با فرمهای نرم و حرکات نرمافزاریاش، یکی از نمادهای معاصر شهر پراگ است.
- فونداسیون لویی ویتون، پاریس – موزه و مرکز فرهنگی با پوستهای شبیه بادبانهای شیشهای که روی پارک بوآ دو بولونی نشسته است.
- موزه ویترای دیزاین، ویل آم راین، آلمان – یکی از نخستین پروژههایی که گرایش او به حجمهای مجسمهگون را تثبیت کرد.
- پروژههای شهری و فرهنگی متأخر مانند موزه بیوموزئو در پاناما و طرحهای او برای موزه گوگنهایم ابوظبی و پروژههای بازآفرینی شهری در لسآنجلس که نشان میدهد تا سالهای پایانی عمر همچنان فعال و درگیر پروژههای بزرگ بود.
جوایز و افتخارات
کارنامه فرانک گری با مجموعهای از مهمترین جوایز معماری و هنری جهان همراه است:
- دریافت جایزه پریتزکر در سال ۱۹۸۹
- دریافت مدال طلای مؤسسهٔ معماران آمریکا (AIA Gold Medal)
- نشان ملی هنر ایالات متحده (National Medal of Arts) و نشان افتخار ریاستجمهوری آمریکا (Presidential Medal of Freedom)
- عنوان همراه عالیقدر نشان کانادا (Companion of the Order of Canada) و حضور در پیادهروی مشاهیر کانادا
مجموعه این افتخارات، جایگاه او را بهعنوان یکی از مهمترین معماران نیمه دوم قرن بیستم تثبیت میکند.
میراث فرانک گری برای نسلهای بعد
میراث گری را میتوان در چند محور خلاصه کرد:
- جرئت شکستن قواعد فرمی: او ثابت کرد که ساختمان میتواند در عین عملکردگرایی، یک مجسمه شهری باشد.
- استفاده پیشرو از ابزار دیجیتال: بهرهگیری از نرمافزارهای صنایع هوافضا، مسیر را برای بسیاری از معماران دیجیتال و پارامتریک بعد از او باز کرد.
- بازتعریف نقش معماری در اقتصاد شهر: موفقیت گوگنهایم بیلبائو، مدیران شهری را متوجه قدرت معماری در برندینگ شهری و گردشگری کرد.
- ترکیب هنر، مهندسی و انسانیت: در بسیاری از پروژهها، از آموزش هنر به کودکان تا طراحی رایگان برای پروژههای اجتماعی، بعد انسانی کار او آشکار است.
برای دانشجویان و معماران جوان، مطالعهٔ فرایند طراحی او (از اسکچ و ماکتهای کارتن تا مدلسازی سهبعدی و جزئیات اجرا) درس مهمی دربارهٔ پیوند خلاقیت و تکنولوژی است.
