ویلای «کوهرَوان» در خسروان؛ ویلای پلکانی روی دامنه زرین‌ کوه با حیاط مرکزی و آتریوم

ویلا [کوهرَوان] در خسروان؛ تعریف جدیدی از ویلا روی شیب دامنه [زرین‌کوه]

منتشر شده در مجله معماری 23Gane

در دامنه‌های «زرین‌کوه» و در حاشیه روستای خسروان، زمینی باریک و شیب‌دار در مجاورت اراضی منابع طبیعی که ساخت‌وساز در آن‌ها ممنوع است، نقطه شروع شکل‌گیری ویلای «کوهرَوان» بوده است. محدودیت شیب تند، حریم اراضی طبیعی و سقف مجاز ارتفاع، شرایطی ایجاد کرده که در آن، معماری ناچار است با خودِ توپوگرافی وارد گفتگو شود و به‌جای نادیده گرفتن شیب، آن را به موتور اصلی سازمان‌دهی فضا تبدیل کند.

در این پروژه، توده بنا به‌صورت لایه‌های پلکانی روی شیب نشسته است. خاک در سه تراز پله‌ای برداشت شده و هم‌زمان، سه طبقه اصلی ساختمان شکل گرفته‌اند؛ از تراز پایین با پارکینگ و جکوزی، تا تراز میانی با فضاهای خصوصی و در نهایت تراز بالاتر که فضاهای عمومی و نشیمن را در خود جای داده است. این چینش باعث شده هر طبقه رابطه متفاوتی با زمین، منظر و نور داشته باشد.

در کنار این سازمان‌دهی پلکانی، ایده‌ای کلیدی پروژه را تعریف می‌کند: خالی کردن بخشی از توده در جبهه جنوب‌شرقی و تبدیل این «فضای خالی» به محور عمودی و قلب پروژه. این شکاف، سه تراز را به هم متصل کرده و در هر طبقه به شکل متفاوتی ظاهر شده است؛ در پایین به‌صورت راه‌پله، در میانه به‌عنوان حیاط مرکزی و در بالاترین تراز، در قالب آتریوم. تضاد مصالح میان سنگ خامِ حاصل از گودبرداری و سنگ سفیدِ خش‌دارِ جداره‌ها، این دوگانگی «زمین ـ بنا» را برجسته کرده است.

خلاصه اطلاعات پروژه

• موقعیت: خسروان، ایران؛ دامنه‌های «زرین‌کوه»
• کاربری: ویلای مسکونی
• معمار: Hypertext Architecture Studio
• زیربنای پروژه: حدود ۶۵۰ مترمربع
• سال اتمام: ۲۰۲۳
• تعداد طبقات روی شیب: سه تراز اصلی (پایین، میانی، بالا) با حداکثر ارتفاع مجاز حدود ۱۰/۵ متر نسبت به سطح زمین
• سازمان‌دهی عملکردی:
• • تراز پایین: پارکینگ، جکوزی و فضاهای خدماتی
  • تراز میانی: فضاهای خصوصی و اتاق‌خواب‌ها
  • تراز بالا: فضاهای عمومی و نشیمن با دید گسترده‌تر

معرفی پلتفرم ۲۳گانه

مجله معماری ۲۳گانه پلتفرمی است که در آن پروژه‌های شاخص معماری ایران و جهان در کنار هم قرار می‌گیرند تا روند شکل‌گیری فضا، تصمیم‌های طراحی و منطق سازه‌ای هر پروژه برای مخاطب حرفه‌ای قابل خواندن شود.

بعلاوه با استفاده از موتور جستجوی 23Gane میتوانید بواسطه بهره گیری از هوش مصنوعی با سرعت بالا به محتوای مورد نظر خود در مقررات ملی ساختمان و سایر استانداردها و نشریه ها دسترسی داشته باشید.

ویژگی‌های کلیدی معماری

• برخورد مستقیم با شیب و تبدیل آن به دیاگرام فضایی
  زمین شیب‌دار روی دامنه کوه، نه صاف شده و نه پشت دیوار حائل پنهان مانده است. خاک به‌صورت پله‌ای در سه تراز برداشت شده و حجم بنا در همین ترازها سازمان یافته است. این تصمیم، ترازهای مختلف را به‌طور طبیعی با توپوگرافی هماهنگ کرده و از مصرف افراطی خاک‌برداری و دیوار حائل جلوگیری کرده است.
• سازمان‌دهی پلکانی توده و گسترش افقی به‌جای ارتفاع‌سازی
  به‌دلیل محدودیت ارتفاع، به‌جای رفتن به سمت حجم عمودی، توده ساختمان به‌صورت طبقات کشیده و تراس‌دار روی شیب نشسته است. هر طبقه روی دیگری سرریز می‌شود و در نما، ترکیبی از سکوهای افقی، کنسول‌ها و گشودگی‌های ممتد شیشه‌ای دیده می‌شود.
• ایجاد فضای خالی عمودی به‌عنوان قلب پروژه
  مجاورت توده با خاک، خطر از دست رفتن نور و دید برخی فضاهای مسکونی را ایجاد می‌کرد. برای حل این مسئله، بخشی از توده در سمت جنوب‌شرقی خالی شده و شکافی عمودی شکل گرفته است. این فضای خالی، سه تراز را به هم متصل می‌کند و در هر سطح نقش متفاوتی دارد: مسیر پله در پایین، حیاط مرکزی در میانه و آتریوم در بالا.
• دوگانگی کنترل‌شده میان زمین و بنا در زبان مصالح
  سنگ‌های طبیعی به‌دست‌آمده از گودبرداری، در جداره‌های زمین و حوضه‌های مجاور استفاده شده‌اند و در مقابل، بدنه اصلی بنا با سنگ سفید خش‌دار پوشیده شده است. این انتخاب، تضاد آگاهانه‌ای میان «توده خاک» و «توده ساخته‌شده» به وجود آورده و مرز این دو را در نما و فضا خوانا کرده است.
• تفکیک عملکردی طبقات بر اساس حریم و منظر
  تراز پایین که نزدیک‌ترین بخش به حیاط و زمین است، به پارکینگ و جکوزی اختصاص یافته؛ تراز میانی، فضاهای خصوصی و اتاق‌خواب‌ها را در خود جای داده و تراز بالا که بهترین دید به منظره و بیشترین فاصله از معبر را دارد، به فضاهای عمومی و نشیمن اختصاص یافته است. این تفکیک، هم از نظر حریم و هم از نظر کیفیت منظر منطقی است.
• بام فعال با استخر و پرگولا
  بام صرفاً سطحی خنثی نیست؛ استخر و پرگولا در این تراز تعریف شده‌اند و بام را به تراسی فعال با دید گسترده به دامنه‌های کوه تبدیل کرده‌اند. این انتخاب، آخرین سطح بنا را به لایه‌ای سکونتی و اجتماعی تبدیل کرده است.

توضیحات ساختار معماری و سازمان‌دهی فضاها

سایت پروژه روی شیب دامنه «زرین‌کوه» قرار دارد؛ در مرز اراضی منابع طبیعی که ساخت‌وساز در آن ممنوع است. این مجاورت، لبه‌ای حساس میان طبیعت و بافت ساخته‌شده ایجاد کرده و معماران در پاسخ، به‌جای ساخت دیواری صلب، توده بنا را به‌صورت پلکانی و عقب‌نشسته روی شیب قرار داده‌اند تا حجم، کم‌کم در توپوگرافی حل شود.

زمین با گودبرداری پلکانی در سه سطح برداشت شده است. در پایین‌ترین تراز، پارکینگ و جکوزی در امتداد حیاط قرار گرفته‌اند تا ارتباط مستقیمی با فضای باز داشته باشند. تراز میانی به اتاق‌خواب‌ها و فضاهای خصوصی اختصاص یافته و تراز بالاتر، فضاهای عمومی نظیر نشیمن و پذیرایی را در خود جای داده است. افزایش سطح موردنیاز در طبقات بالاتر نسبت به پایین، با گسترش افقی و شکل‌گیری کنسول‌ها و تراس‌ها روی شیب جبران شده است.

یکی از چالش‌ها، مجاورت مستقیم خاک و توده در برخی بخش‌ها بود که می‌توانست نور و دید فضاهای داخلی را تهدید کند. برای حل این موضوع، معماران بخشی از توده را در سمت جنوب‌شرقی خالی کرده‌اند. این فضای خالی به سه تراز پروژه متصل است؛ در پایین، مسیر اصلی پله‌ها را تعریف می‌کند؛ در تراز میانی، به حیاط مرکزی تبدیل می‌شود و در تراز بالا، نقش آتریوم را بر عهده دارد. به این ترتیب، شکاف عمودی، ستون فقرات فضایی پروژه شده و هوا، نور و حرکت را در ترازهای مختلف به هم پیوند داده است.

در امتداد این دوگانگی، مصالح زمین و بنا نیز از هم تفکیک شده‌اند. جداره‌های مرتبط با خاک، با سنگ طبیعی حاصل از گودبرداری پوشانده شده و پوسته بنا با سنگ سفید خش‌دار شکل گرفته است. این انتخاب، درک بصریِ رابطه توده و زمین را تقویت می‌کند و در مقطع، تضاد «حجم تراش‌خورده خاک» و «حجم ساخته‌شده» را به‌خوبی نشان می‌دهد.

فضاهای داخلی حول حیاط میانی و آتریوم سازمان یافته‌اند تا نور طبیعی در عمق توده نفوذ کند. بازشوهای شیشه‌ای ممتد در جبهه‌های رو به منظر، تراس‌ها و فضاهای نیمه‌باز را به نشیمن و اتاق‌ها پیوند می‌دهند. در مقابل، جداره‌هایی که رو به شیب خاک و همسایه‌ها هستند، بسته‌تر و کنترل‌شده‌تر طراحی شده‌اند تا حریم خصوصی حفظ شود و نور نامطلوب کنترل گردد.

در بام، استخر و پرگولا تعریف شده‌اند؛ فضایی که در عین قرار داشتن در بالاترین تراز، همچنان با حیاط میانی و فضای خالی عمودی در ارتباط بصری است. این پیوند، حرکت از پایین‌ترین تراز تا بام را به یک سکانس فضایی پیوسته تبدیل می‌کند؛ از تماس مستقیم با زمین و خاک، تا تماس مستقیم با آسمان و دوردست‌های دامنه کوه.

بیوگرافی کوتاه Hypertext Architecture Studio

دفتر Hypertext Architecture Studio یک استودیوی معماری ایرانی است که در پروژه‌های مسکونی، ویلا و فضاهای معاصر فعالیت می‌کند. رویکرد این دفتر بر تعریف دقیق بستر، طراحی مبتنی بر دیاگرام و استفاده از مصالح صریح و کم‌ تزئین است؛ به‌گونه‌ای که ساختار فضایی و سازه‌ای پروژه، مستقیماً در زبان معماری دیده شود.

در پروژه‌هایی مانند ویلای کوهروان، تمرکز استودیو بر تبدیل محدودیت‌های سایت و ضوابط، به فرصت‌هایی برای شکل‌گیری فضاهای چندلایه، حیاط‌های میانی و رابطه پویا میان زمین و توده بناست؛ رویکردی که می‌تواند برای نسل جدید معماران در مواجهه با بسترهای دشوار، الهام‌بخش باشد.

سوالات متداول درباره ویلای کوهرَوان

چطور شیب تند سایت در طراحی ویلا کوهرَوان مدیریت شده است؟
شیب تند زمین با گودبرداری پلکانی در سه تراز و قرار دادن توده ساختمان روی همین ترازها مدیریت شده است. به‌جای صاف کردن کامل زمین، هر طبقه روی سکوهای حاصل از گودبرداری نشسته و بنا به‌صورت پلکانی با شیب تطبیق یافته است. این رویکرد هم از نظر سازه‌ای منطقی است و هم به خوانایی فرم کمک می‌کند.

نقش فضای خالی عمودی در قلب پروژه چیست؟
فضای خالی ایجاد شده در جبهه جنوب‌شرقی، سه تراز را به هم متصل می‌کند و در هر طبقه کاربرد متفاوتی دارد؛ در پایین به‌عنوان راه‌پله اصلی، در تراز میانی حیاط مرکزی و در بالا آتریوم. این فضای خالی، نور و هوا را وارد عمق توده می‌کند، دیدهای متقاطع بین طبقات ایجاد می‌کند و حرکت عمودی را به تجربه‌ای فضایی تبدیل می‌کند، نه صرفاً تغییر ارتفاع.

چرا در این ویلا از دو نوع سنگ برای زمین و بنا استفاده شده است؟
سنگ طبیعی به‌دست‌آمده از گودبرداری در جداره‌های مرتبط با زمین به کار رفته و پوسته بنا با سنگ سفید خش‌دار پوشیده شده است. این انتخاب، دوگانگی میان زمین و ساختار را برجسته می‌کند و نشان می‌دهد که بنا چگونه از دل زمین بیرون آمده و در عین حال، هویت مستقل خود را حفظ کرده است.

چرا فضاهای عمومی در تراز بالاتر قرار گرفته‌اند؟
به‌دلیل محدودیت حریم و امکان دید بهتر، فضاهای عمومی مانند نشیمن در طبقه بالاتر جانمایی شده‌اند تا هم از منظر بازتری به کوهستان و دشت بهره‌مند شوند و هم فاصله بیش‌تری از معبر و همسایگی داشته باشند. در مقابل، فضاهای خصوصی در تراز میانی و فضاهای خدماتی در تراز پایین قرار گرفته‌اند تا ارتباط منطقی بین حریم و تراز ایجاد شود.

جمع‌ بندی؛ آن‌ چه ویلای کوهرَوان به معماران و دانشجویان یادآوری می‌کند

ویلای کوهرَوان نشان می‌دهد که مواجهه با زمین شیب‌دار و محدودیت‌های ارتفاعی، الزاماً به راه‌حل‌های تکراری ختم نمی‌شود. تبدیل شیب به دیاگرام اصلی پروژه، تعریف فضای خالی عمودی به‌عنوان ستون فقرات، و استفاده آگاهانه از دو زبان متفاوت سنگ برای زمین و بنا، نمونه‌ای از برخورد دقیق با بستر است.

برای معماران و دانشجویان، این پروژه یادآور این نکته است که توپوگرافی می‌تواند نه مانع، بلکه ابزار طراحی باشد؛ ابزارِ شکل دادن به ترازها، حیاط‌ها، آتریوم‌ها و تراس‌هایی که تجربه سکونت را از سطح کف، تا بام و افق‌های دور امتداد می‌دهند.